ΕΕ - ΟΗΕ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΟΝΤΙΟΙ ΠΙΛΑΤΟΙ

Ανεφάρμοστη η ήδη προβληματική Σύμβαση της Γενεύης για τους Πρόσφυγες


ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΤΕΜΠΙΛΗ

*δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΕΠΙΚΑΙΡΑ,τεύχος 330, 04/03-10/03/2016


 Συνηθίζουμε στα Δύση τα τελευταία 200 χρόνια να προβάλλουμε την ανωτερότητα του πολιτισμού μας κυρίως με την επιχειρηματολογία περί ουμανισμού και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως αυτά καταγράφηκαν καταστατικά στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1791 στις ΗΠΑ και το 1793 στη Γαλλία, ως απότοκο της Γαλλικής Επανάστασης. Το αξιακό περιεχόμενό τους μεταγράφηκε στα ευρωπαϊκά εθνικά Συντάγματα και, παρά τις εξάρσεις των εθνικισμών και τους μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα, διατηρήθηκαν ως παρακαταθήκη αλλά και ως εξαγώγιμο προϊόν στις αναπτυσσόμενες ή υπανάπτυκτες κρατικές οντότητες. Υιοθετήθηκαν επίσης και διευρύνθηκαν από υπερεθνικούς ή διακρατικούς οργανισμούς, όπως η Κοινωνία των Εθνών, ο ΟΗΕ και η Ευρωπαϊκή Ένωση στα πιο καθ’ ημάς.

Αυτό που συμβαίνει όμως τα τελευταία χρόνια και ιδίως τους τελευταίους μήνες, με τις τεράστιες ροές προσφύγων από την Ασία και την Αφρική, κυρίως λόγω του πολέμου που σοβεί στη Συρία, έχει δημιουργήσει αναταράξεις και θολώνει την εικόνα σχετικά τον ανθρωπιστικό αυτοπροσδιορισμό αυτών που κατοικούμε στη Γηραιά Ήπειρο. Οι εικόνες από το ιταλικό νησί Λαμπεντούζα παλιό- τερα, από τα νερά και τα νησιά του Αιγαίου, το λιμάνι του Πειραιά και κυρίως την Ειδομένη στα σύνορα με την ΠΓΔΜ είναι αδιάψευστα τεκμήρια της παγκόσμιας και ευρωπαϊκής ανθρωπιστικής ανεπάρκειάς μας. Η Σύνοδος της Βιέννης χωρίς την Ελλάδα και η ενίσχυση των φραχτών είναι δηλωτικά των προθέσεων των ηγεσιών πολλών ευρωπαϊκών κρατών.

 Ο γενικός γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, Μπαν Κι Μουν, σε παρέμβασή του πριν από μερικές μέρες υπογράμμισε ότι τα μέτρα που λαμβάνουν χώρες όπως η Αυστρία, η Σλοβενία, η Κροατία, η Σερβία και η γειτονική μας ΠΓΔΜ δεν συνάδουν με τη Σύμβαση του 1951 για τους Πρόσφυγες. Επισήμανε, μάλιστα, ότι η Σύμβαση επιβάλλει να καθορίζεται χωριστά για τον καθένα το καθεστώς του πρόσφυγα και οι ανάγκες για την προστασία κάθε μετανάστη, κάτι που δεν είναι πλέον δυνατόν λόγω των μέτρων που ελήφθησαν από τις χώρες αυτές. Στα τέλη του 2015 ο πρωθυπουργός της Δανίας, Λαρς Λόκε Ράσμουσεν, είχε δηλώσει δημόσια ότι εξετάζει το ενδεχόμενο να ζητήσει την αναθεώρηση της Σύμβασης του ΟΗΕ για το καθεστώς των προσφύγων, για να μπορέσουν, όπως ανέφερε, να προσαρμόσουν τους κανόνες του παιχνιδιού. Κι αυτό το λέει ο ηγέτης μιας προηγμένης χώρας που δεν διστάζει να αποφασίσει την κατάσχεση των τιμαλφών των προσφύγων ως αντάλλαγμα για την υποδοχή και περίθαλψή τους.

 Η Σύμβαση και οι παθογένειές της

 Από άποψη διεθνούς δικαίου και διαφορετικής προσέγγισης για το θέμα των προσφύγων, η μεγάλη τομή γίνεται το 1951, με την υπογραφή της Σύμβασης για το καθεστώς των προσφύγων στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Είχαν προηγηθεί η ίδρυση του Διεθνούς Γραφείου για τους Πρόσφυγες και το 1950 η ίδρυση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Η συγκεκριμένη Σύμβαση θέτει το ζήτημα των προσφύγων συνολικά σε διεθνές επίπεδο, προσφέροντας έναν νέο ορισμό του πολιτικού πρόσφυγα και θεσμοποιώντας την ανθρωπιστική δράση, όπως τη διαχείριση των ροών των προσφύγων. Σύμφωνα με τη Σύμβαση, ο όρος πρόσφυγας εφαρμόζεται «επί παντός προσώπου όπερ συνεπεία γεγονότων επελθόντων προ της 1ης Ιανουαρίου 1951 και δεδικαιολογημένου φόβου διώξεως λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητος, κοινωνικής τάξεως ή πολιτικών πεποιθήσεων ευρίσκεται εκτός της χώρας της οποίας έχει την υπηκοότητα και δεν δύναται ή, λόγω του φόβου τούτου, δεν επιθυμεί να απολαύη της προστασίας της χώρας ταύτης, ή εάν μη έχον υπηκοότητα τινά και ευρισκόμενον συνεπεία τοιούτων γεγονότων εκτός της χώρας της προηγούμενης συνήθους αυτού διαμονής, δεν δύναται ή, λόγω του φόβου τούτου, δεν επιθυμεί να επιστρέψη εις ταύτην. Εν η περιπτώσει πρόσωπόν τι είναι υπήκοος πλειόνων χωρών, ο όρος “ης έχει την υπηκοότητα” αναφέρεται εις μίαν εκάστην των χωρών ων το πρόσωπον τούτο είναι υπήκοος. Δεν θεωρείται στερούμε- νον της υπό της χώρας ης έχει την υπηκοότητα παρεχομένης προστασίας, πρόσωπον όπερ άνευ αιτίας βασιζομένης επί δεδικαιολογημένου φόβου δεν έκαμε χρήσιν της υφ’ ετέρας των χωρών ων κέκτηται την υπηκοότητα παρεχομένης προστασίας».

Σχετικά δε με την παραμονή των προσφύγων στη χώρα εισδοχής, η Σύμβαση αναφέρει στο άρθρο 31: «Αι Συμβαλλόμεναι Χώραι δεν θα επιβάλλουν ποινικάς κυρώσεις εις πρόσφυ- γας λόγω παρανόμου εισόδου ή διαμονής, εάν ούτοι προερχόμενοι απ’ ευθείας εκ χώρας ένθα η ζωή ή η ελευθερία αυτών ηπειλείτο, εν τη εν- νοία του άρθρου 1, εισέρχωνται ή ευρίσκωνται ήδη επί του εδάφους αυτών άνευ αδείας, υπό την επιφύλαξιν πάντως ότι ούτοι αφ’ ενός μεν θα παρουσιαστούν αμελλητί εις τας Αρχάς αφ’ ετέρου δε θα δώσουν επαρκείς εξηγήσεις περί της παρανόμου αυτών εισόδου ή διαμονής»
Με τα υπόλοιπα άρθρα αλλά και με την ουσιαστική επέκταση της Σύμβασης με το Πρωτόκολλο του 1967 καθορίζεται και η αντιμετώπιση που πρέπει να έχουν οι πρόσφυγες από τα κράτη, καθώς και τα ζητήματα ασύλου, απέλασης, επαναπροώθησης και συνεργασίας των εκάστοτε ενδιαφερόμενων κρατών.

Είναι φυσικό μια Σύμβαση που υπογράφηκε 65 χρόνια πριν, παρά τις επικαιροποιήσεις της, να μην προβλέπει εξ ολοκλήρου μελλοντι- κές εκφάνσεις του προσφυγικού ζητήματος. Ωστόσο, θέτει τις βασικές αρχές και κατευθύν- σεις για την ανθρωπιστική αντιμετώπιση των προσφυγικών ροών. Στη διάρκεια των ετών που μεσολάβησαν τέθηκαν και περιφερειακοί κανόνες, όπως το 1969 από τον Οργανι- σμό Αφρικανικής Ενότητας και το 1984 με τη Διακήρυξη της Καρθαγένης για την Κεντρική και τη Λατινική Αμερική. Το μεγάλο ερώτημα είναι γιατί δεν εφαρμόζεται η Σύμβαση της Γενεύης ακόμη και από κράτη που απαρτίζουν μια ενότητα όπως αυτή της ΕΕ.

Η μεγάλη ήττα του υπερεθνικού και ο κίνδυνος για την Ευρώπη 

Η απάντηση στο ερώτημα βρίσκεται στην ίδια τη λειτουργία του ΟΗΕ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι κοινοτοπία να επαναλάβουμε ότι ο ΟΗΕ έχει διαψεύσει 70 χρόνια τώρα τις προσδοκίες που γέννησαν οι ιδρυτικοί του σκοποί και αρχές. Τόσο την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου όσο και μετά την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων δεν κατάφερε τίποτα παραπάνω από το να καθιερωθεί στα μάτια της παγκόσμιας κοινής γνώμης ως ένας συλλογικός Πόντιος Πιλάτος. Στο δε προσφυγικό ζήτημα δεν έχει καταφέρει να επιβάλει στα κράτη της Σύμβασης της Γενεύης, ακόμη και στα πιο προοδευτικά, όπως είναι οι ΗΠΑ και τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, το παραμικρό.Η ιδιοτελής ερμηνεία της Σύμβασης, ιδιαίτερα στη νοηματοδότηση των όρων «πρόσφυγας» και «δίωξη», την καθιστά ουσιαστικά «κενό γράμμα». Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η αντιμετώπιση των Λατίνων προσφύγων από τις ΗΠΑ, θέμα στο οποίο αναφέρθηκε και ο Πάπας Φραγκίσκος Α’ στην ομιλία του στο Κογκρέσο τον Σεπτέμβριο του 2015. Όσο για την ΕΕ, με την αδυναμία συνεννόησης και τον φόβο για την άνοδο στην εξουσία εθνικιστικών κομμάτων ή για τη συντελεσμένη άνοδό τους, σε συνδυασμό με τη βαθιά οικονομική κρίση, η εφαρμογή της Σύμβασης αποτελεί επίσης «κενό γράμμα»

Όπως έγραφε η έγκριτη γαλλική εφημερίδα Le Monde στις 31/12/2015, και πριν ακόμα φτάσουμε στην οριακή κατάσταση που βρισκόμαστε τώρα, το προσφυγικό ζήτημα επιβεβαίωσε το χειρότερο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, «την εκ γενετής ανικανότητα για κοινή δράση». Και προχωρούσε περαιτέρω με μια τάση ειρωνείας, σημειώνοντας ότι σήμερα όταν αναφερόμαστε στην ΕΕ «είναι σαν να λέγαμε “ο ΟΗΕ”»...

Εν αναμονή της Συνόδου Κορυφής της 7ης Μαρτίου, και ευελπιστώντας στην κατά το δυνατόν καλύτερη έκβασή της, πληθαίνουν οι φωνές που ισχυρίζονται ότι ο τρόπος αντιμετώπισης του Προσφυγικού θα σηματοδοτήσει τη συνέχιση ή τη διάλυση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Ο μεγάλος Γάλλος φιλόσοφος Ετιέν Μπαλιμπάρ σε άρθρο του στην εφημερίδα Libération με τίτλο «Το τέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Η γαλλική συνεισφορά», αφού αναλύει όλους τους παράγοντες και τη λανθασμένη γαλλική πολιτική κι αφού παροτρύνει να μην απομονωθεί η Ελλάδα, κάτι που, όπως παρατηρεί, δεν έχει καταφέρει ούτε η τρόικα, επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Το χειρότερο είναι η παραίτηση, είναι η τύφλωση, είναι το ιστορικό φαινόμενο του “πουζαντισμού” [σ.σ.: αγροτολαϊκιστικό κίνημα της δεκαετίας του 1950] ακόμα κι όταν φοράει την εμφάνιση του ρεαλισμού. Ας συζητήσουμε, σας παρακαλώ, αλλά μην περιμένουμε πάρα πολύ, γιατί η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει»...